#38 PYTHON STANDART KUTUBXONASI

Pythondagi foydali modullar bilan tanishamiz.

KIRISH

Python dasturlash tili yildan-yilga ommalashib bormoqda. Bunga birinchi navbatda Pythonning sodda va tushunarli sintaksi sabab bo'lsa, ikkinchi va ehtimol eng ko'zga ko'ringan sabab bu Pythonning keng qamrovli kutubxonalar to'plamidir. Ushbu darsimizda Pytyon kutubxonasidagi ba'zi muhim modullar bilan tanishamiz. Standart kutubxonanig to'liq tarkibi bilan Python rasmiy sahifasida tanishishingiz mumkin.

Kutubxona bu boshqalar tarafidan yozilgan tayyor funksiyalar va obyektlar to'plami.

datetime — SANA VA VAQT

Ushbu modul yordamida Pythonda sanalar bilan ishlashimiz mumkin. Moduldan foydalanishdan avval uni import qilamiz. Har gal moduldan foydalanishda datetime deb qayta yozmaslik uchun, import qilishda modulga dt nomini beramiz.

import datetime as dt

Hozirgi vaqt va sanani koʻrish uchun datetime.now() moduliga murojat qilamiz:

hozir = dt.datetime.now()
print(hozir)

Natija: 2021-03-09 12:12:19.894899

Kurib turganingizdek, natija yil, oy, kun soat, minut, sekund va millisekund koʻrinishida chiqdi. Biz bu qiymatlardan istaganimzni maxsus metodlar yordamida ajratib olishimiz mumkin:

# sanani ajratib olish
print(hozir.date())

# vaqtni ajratib olish
print(hozir.time())

# soatni ajratib olish
print(hozir.hour)

# minutni ajratib olish
print(hozir.minute)

# sekundni ajratib olish
print(hozir.second)

Natija:

2021-03-09
12:15:35.367013
12 # soat
15 # minut
35 # sekund

Agar bugungi kunning sanasi talab qilinsa datetime moduli ichidagi date.today() moduliga murojat qilamiz.

bugun = dt.date.today()
print(f"Bugungi sana: {bugun}")

Natija: Bugungi sana: 2021-03-09

Agar biror sanani qoʻlda kiritish talab qilinsa .date() metodiga kerakli sanani (yil, oy, kun) koʻrinishida kiritamiz.

ertaga = dt.date(2021, 3, 10)
print(f"Ertangi sana: {ertaga}")

Natija: Ertangi sana: 2021-03-10

Faqatgina vaqt bilan ishlash uchun .datetime.now().time() metodiga murojat qilishimiz mumkin:

hozir = dt.datetime.now()
vaqtHozir = hozir.time()
print(f"Hozir soat: {vaqtHozir}")

Natija: Hozir soat: 12:21:54.529788

Istalgan vaqtni qoʻlda kiritish uchun esa .time() metodiga kerakli vaqtni (soat, minut, sekund) koʻrinishida beramiz:

vaqtKeyin = dt.time(23,45,00)

Ayirish operatori yordamida sanalalar va vaqtlar orasidagi farqni hisoblashimiz mumkin:

bugun = dt.date.today()
ramazon = dt.date(2021, 4, 13)
farq = ramazon-bugun
print(farq)
print(f"Ramazonga {farq.days} kun qoldi")

Natija: Ramazonga 35 kun qoldi

Huddi shu kabi ikki vaqt oraligʻini sekundlarda yoki soatlarda ham koʻrishimiz mumkin:

hozir = dt.datetime.now()
futbol = dt.datetime(2021, 3, 10, 23, 45, 00)
farq= futbol-hozir
sekundlar = farq.seconds
minutlar = int(sekundlar/60)
soatlar = int(minutlar/60)
print(f"Futbol boshlanishiga {sekundlar} sekund qoldi")
print(f"Futbol boshlanishiga {minutlar} minut qoldi")
print(f"Futbol boshlanishiga {soatlar} soat qoldi")

Natija:

Futbol boshlanishiga 40797 sekund qoldi
Futbol boshlanishiga 679 minut qoldi
Futbol boshlanishiga 11 soat qoldi

Yuqorida sanalar AQSh standartiga koʻra, yil-oy-kun koʻrinishida chiqayapti. Sanani oʻzimizga moslab chiqarish uchun .strftime() metodini chaqiramiz, va sanani oʻzimizga qulay formatda chiqaramiz.

# vaqtni millisekundsiz chiqaramiz
vaqt = hozir.strftime("%H:%M:%S")
print(f"Hozir soat: {vaqt}")

# sanani kun-oy-yil koʻrinishida chiqaramiz
sana = hozir.strftime("%d-%m-%Y")
print(f"Bugun sana: {sana}")

# sanani kun/oy/yil koʻrinishida chiqaramiz
sana_vaqt = hozir.strftime("%d/%m/%Y, %H:%M")
print(sana_vaqt)

Natija:

Hozir soat: 12:28:21
Bugun sana: 09-03-2021
09/03/2021, 12:28

math —MATEMATIK FUNKSIYALAR

Bu modul oʻz ichida matematikaga oid turli funksilayar va oʻzgaruvchilarni saqlaydi. Keling, ularning baʻzilari bilan tanishamiz.

$\pi$ ning qiymati

import math
PI = math.pi
print(f"PI ning qiymati: {PI}")

Natija: PI ning qiymati: 3.141592653589793

e — natural logarifm asosi

E = math.e
print(f"e ning qiymati: {E}")

Natija: e ning qiymati: 2.718281828459045

Trigonometriya

Modul tarkibida deyarli barcha trigonometrik funksiyalar mavjud (cos, sin, tangens, arccos, va hokazo)

math.sin(math.pi/2)
math.cos(0)
math.tan(PI)

Shunigdek degrees va radians metodlari yordamida burchakdan radianga va aksincha konvertasiya qilishimiz ham mumkin:

math.degrees(math.pi/2)
math.radians(90)

LOGARIFMLAR

log() va log10() funksiyalari yordamida natural va o'n asosli logarifmlarni hisoblash mumkin:

# natural logarifm
math.log(5)
# 10 asosli logarifm
math.log10(100)

SONLARNI YAXLITLASH

Sonlarni eng yaxlitlash uchun Pythonda maxsus round() funksiyasi mavjud. Bunga qo'shimcha ravishda, math moduli ichidagi ceil() funksiyasi yordamida berilgan o'nlik sonni keyingi butun songa, floor() yordamida esa quyi butun songa yaqinlashtirish mumkin:

x = 4.6
print(math.ceil(x))
print(math.floor(x))

Natija:

5
4

ILDIZ VA DARAJA

Berilgan sonning kvadrat ildizini hisoblash uchun sqrt(), sonni darajaga oshirish uchun esa pow() funksiyalariga murojat qilamiz:

x = 81

# Kvadrat ildiz
math.sqrt(x)

# Darajaga oshirish
math.pow(x,3) # x ning kubi
math.pow(x,5) # x ning 5-darajasi
math.pow(x,1/3) # x dan kub ildiz

math moduli tarkibida boshqa funksiyalar ham mavjud. Yuqorida biz ularning ba'zilari bilan tanishdik. Bu modul asosan butun va oʻnlik sonlar bilan ishlashga moʻljallangan. Kompleks sonlar bilan ishlash uchun cmath moduliga murojat qilishingiz mumkin.

pprint - CHIROYLI PRINT

pprint moduli yordamida turli o'zgaruvchilarni chiroyli ko'rinishda konsolga chiqarishimiz mumkin. Bu bizga uzun lug'atlar, JSON fayllar yoki matnlar bilan ishlashda juda asqotadi.

Misol uchun, avvalgi darslarimizning birida yaratgan bemor.json faylini ochamiz va avval print() keyin pprint() yordamida konsolga chiqaramiz.

190B

bemor.json

bemor.json fayli

from pprint import pprint
import json

filename = 'bemor.json'
with open(filename) as f:
    bemor = json.load(f)

print(bemor)

Natija:

{'ism': 'Alijon Valiyev', 'yosh': 30, 'oila': True, 'farzandlar': ['Ahmad', 'Bonu'], 'allergiya': None, 'dorilar': [{'nomi': 'Analgin', 'miqdori': 0.5}, {'nomi': 'Panadol', 'miqdori': 1.2}]}

Navbat pprint() funksiyasiga:

pprint(bemor)

Natija:

{'allergiya': None,
 'dorilar': [{'miqdori': 0.5, 'nomi': 'Analgin'},
             {'miqdori': 1.2, 'nomi': 'Panadol'}],
 'farzandlar': ['Ahmad', 'Bonu'],
 'ism': 'Alijon Valiyev',
 'oila': True,
 'yosh': 30}

RegEx - ANDOZA YORDAMIDA MATN IZLASH

Pythondagi juda foydali modullardan biri bu re (regular expressions) moduli. Bu modul yordamida biror matn berilgan andozaga tushish, tushmalsigini tekshrib ko'rishimiz mumkin. Yoki berilgan andoza asosida matnlar orasidan kerakli matnlarni ajratib olish mumkin.

Keling boshlanishiga sodda misol ko'ramiz. Quyida biz 3 ta so'z va so'zlarni tekshirish uchun andoza yaratdik. Quyidagi andozamiz т harfidan boshlanuvchi (^т), р harfiga tugovchi (р$), 5 harfdan iborat so'zlarni qidiradi (^т...р$).

Avvaliga andozalarni tushunish biroz qiyin bo'lishi mumkin, lekin vaqt o'tishi bilan andoza qanday ishlashini tushunib olasiz deb umid qilamiz.

So'zlarni andozaga solishtirish uchun re.match() funksiyasidan foydalanamiz. Agar tekshirgan so'zimiz andozaga mosh tushsa, re.match() metodi so'zni o'zini qaytaradi, aks holda None qiymatini qaytaradi.

import re

word1 = "темир"
word2 = "томир"
word3 = "тулпор"

andoza = "^т...р"

print(re.match(andoza, word1))
print(re.match(andoza, word2))
print(re.match(andoza, word3))

Natija:

<re.Match object; span=(0, 5), match='темир'>
<re.Match object; span=(0, 5), match='томир'>
None

Natijadan ko'rishimiz mumkin, word1 va word2 o'zgaruvchilari anfozaga tushdi, word3 esa tushmadi.

Keling endi, so'z to'pish o'yinida ishlatilgan soz'lar ro'yxatidan foydalanamiz, va ro'yxatdan biz bergan andozaga tushuvchi so'zlarni ajratib olamiz.

from uzwords import words
andoza = "^т...р$"

matches = []
for word in words:
    if re.match(andoza,word):
        matches.append(word)
print(matches)

Natija:

['табар', 'табор', 'тавир', 'тайёр', 'татар', 'татир', 'тахир', 'тақир', 'театр', 'тембр', 'темир', 'темур', 'тенор', 'тикер', 'тихир', 'товар', 'товор', 'тожир', 'томир', 'тонер', 'тоҳир', 'триер', 'тумор', 'тўпар', 'тўпир']

Andozalar biror matnda biz uchun kerakli maʻlumotlarni ajratib olish uchun juda qulay. Masalan, Telegram orqali yuborilgan habardan email manzilini yoki telefon raqamini ajratib olish uchun maxsus andoza yozishmiz mumkin. ihateregex.io sahifasidan esa loyihangiz uchun tayyor andozalarni topishingiz mumkin.

ihateregex.io sahifasida email uchun andoza

Keling, yuqoridagi andoza asosida biror matndan email manzilini ajratib olamiz. Buning uchun re.findall() funksiyasidan foydalanamiz.

matn = """Maqolalar  2020-yilning 20-martiga qadar [e-mail] elektron pochtasida qabul qilinadi.
Quyidagi yo'nalishdagi maqolalar qabul qilinadi:
👉 Aniq va tabiiy fanlarni zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida o‘qitish  metodikasi.
👉 Umumta’lim  fanlarini o‘qitishda  STEAM yondashuvning o’rni va ahamiyati. """

andoza = '[^@ \t\r\n]+@[^@ \t\r\n]+\.[^@ \t\r\n]+'
email = re.findall(andoza,matn)
print(email)

Natija: ['[e-mail]']

Andoza yordamida foydalanuvchi kiritgan qiymatlarni ham ma'lum shartlarga javob berishini tekshirib olishimiz mumkin:

# Kuchli parolni tekshirish
# Quyidagi andoza ham ihateregex.io sahifasidan olindi
andoza = '^(?=.*?[A-Z])(?=.*?[a-z])(?=.*?[0-9])(?=.*?[#?!@$ %^&*-]).{8,}$'
msg = "Yangi parol kiriting"
msg += '(kamida 8 belgidan iborat, kamida 1 ta lotin bosh harf, 1 ta kichik harf, '
msg += '1 ta son va 1 ta maxsus belgi boʻlishi kerak): '

while True:
    password = input(msg)
    if re.match(andoza,password):
        print("Maxfiy so'z qabul qilindi")
        break
    else:
        print("Maxfiy so'z talabga javob bermadi")

RegEx juda katta mavzu boʻlgani uchun, kelajakda bu haqida alohida dars qilamiz.

AMALIYOT

• Bugungi sanadan boshlab 2 hafta farq bilan 10 ta sanani konsolga chiqaring

• Ramazon va qurbon hayitigacha qolgan kunlarni konsolga chiqaring

• Tug'ilgan kuningizdan bugungi sanagacha qancha yil, oy, kun o'tganini qaytaruvchi funksiya yozing

• Foydalanuvchidan telefon raqamini kiritishni so'rang. Kiritlgan qiymatni andoza yordamida tekshiring

• Berilgan matndan veb sahifa manzilini ajratib olyuvchi funksiya yozing. Quyidagi matndan namuna sifatida foydalanishingiz mumkin:

Assalom alaykum hurmatli do'stlar. Navbatdagi darsimiz YouTubega yuklandi: https://youtu.be/vsxJPRLXpgI

Ushbu darsimizda unittest moduli yordamida klasslarning xususiyatlar va metodlarini tekshiruvchi dastur yozishni o'rganamiz. Bugungi dars manzili: https://python.sariq.dev/testing/37-klass-test

KODLAR

GitHub - anvarnarz/python-darslar: Dasturlash asoslari darslariGitHub