#19 FUNKSIYA

Pythonda funksiyalar bilan tanishamiz

FUNKSIYA NIMA?

Funksiya ma'lum bir vazifani bajarishga mo'ljallangan kodlar yig'indisi. Biz shu paytgacha bir nechta tayyor funksiyalardan foydalanib keldik. Misol uchun print() funksiyasi konsolga matn chiqarish uchun, range() funksiyasi esa ma'lum oraliqdagi sonlarni yaratish uchun ishlatiladi.

Aslida har qanday funksiyaning ortida ham bir necha qatordan iborat kod bo'ladi, lekin biz funksiyaga murojat qilganda uning nomini yozamiz xolos. Funksiya ortidagi kod esa biz uchun yashirin bo'lib qolaveradi. Funksiyalarning qulayligi ham shunda. Dastur davomida ma'lum bir kodlarni qayta-qayta yozmaslik uchun biz ularni jamlab, bitta funksiya ichiga joylashimiz va dastur davomida bu kodlarga funksiya nomi orqali murojat qilishimiz mumkin.

Funksiyalar turlicha bo'ladi, ba'zi funksiyalar sizdan qiymat qabul qilib, konsolga biror ma'umot chiqaradi, ba'zilari esa sizdan qabul qilgan qiymat ustida turli amallar bajarib yangi qiymat qaytaradi. Foydalanuvchidan mutlaqo qiymat qabul qilmaydigan funksiyalar ham mavjud.

Ushbu mavzuda siz qanday qilib Pythonda yangi funksiya yaratish, unga murojat qilish, tekshirish va to'g'rilashni o'rganasiz. Shuningdek darsimiz yakunida dasturimizni bir nechta faullarga ajratishni va funksiylarani alohida, module deb ataluvchi fayllarga joylashni ham o'rganamiz.

FUNKSIYA YARATAMIZ

Keling oddiy, salom_ber deb nomlangan funksiya yaratamiz. Bu funksiya murojat qilganimizda konsolga "Assalom alaykum!" degan xabarni chiqarsin.

def salom_ber():
    """Salom beruvchi funksiya"""
    print("Assalomu alaykum!")

Kodni qatroma-qator tahlil qilaylik:

  1. Avvalo def operatori yordamida Pythonga funksiya yaratayotganimizni bildirdik. def dan so'ng esa funksiyamizga nom berdik va qavslarni ochib, yopdik. Bizning funksiyamiz foydalanuvchidan hech qanday qiymat qabul qilmaydi, shuning uchun ham qavs ichi bo'sh. Keyingi misollarda foydalanuvchidan qiymat qabul qiluvchi funksiyalarni ham ko'ramiz.

  2. def qatoridan keyin o'ngga surib yozilgan har qanday kod funksiyaning badani hisoblanadi. 2-qatorda biz uchta ketma-ket qo'shtirnoq ichida funksiya haqida ma'lumot berdik. Python mana shu ma'lumotni o'qib, dasturchi funksiya haqida bilmoqchi bo'lganda aynan shu matnni ko'rsatadi.

  3. Oxirgi qatorimizda esa "Assalomu alaykum!" matnini konsolga chiqarishni buyurdik. Bizning sodda funksiyamizning asosiy vazifasi ham shu.

Mana funksiya tayyor. Endi bu funksiyadan foydalanish uchun uni chaqiramiz. Buning uchun funksiya nomini yozamiz va qavslarni ochib, yopamiz (esingizda bo'lsa bizning funksiyamiz qiymat qabul qilmaydi, shuning uchun qavslar ichi bo'sh).

salom_ber()

Natija: Assalomu alaykum!

Funksiyaga nom berishda fe'l, ya'ni harakatni bildiruvchi so'zlar yoki jumlalardan foydalaning. Bu bilan siz o'zgaruvchi va funksiya o'rtasini farqlashingiz oson bo'ladi. Misol uchun, yuqorida biz funksiyamizni salom emas salom_ber deb nomladik.

FUNKSIYAGA QIYMAT UZATISH

Avvalgi sodda funksiyamiz foydalanivchidan hech qanday qiymat olmaydi va barchaga birday "Assalomu alaykum!" deb javob qiladi. Keling funksiyaga o'zgartirish kiritamiz, funksiya foydalanuvchi ismini qabul qilib, unga ismi bilan murojat qilsin. Buning uchun funksiya nomidan keyin, qavs ichida foydalanuvchi berishi kerak bo'lgan qiymatni ko'rsatamiz.

def salom_ber(ism):
    """Fodyalanuvchi ismini qabul qilib, unga salom beruvchi funksiya"""
    print(f"Assalomu alaykum, hurmatli {ism.title()}!")

Mana endi fuknsiyamiz foydalanuvchidan ism degan qiymatni ham kutadi.

salom_ber('hasan')

Natija: Assalomu alaykum, hurmatli Hasan!

Agar funksiyaga murojat qilishda, unga qiymat bermasak xatolik vujudga keladi:

salom_ber()

Natija: TypeError: salom_ber() missing 1 required positional argument: 'ism'

DOCSTRING

Avval aytganimizdek, funksiya yaratganda, funksiya qanday ishlashi haqida qisqacha ma'lumot berib ketish o'zimiz uchun ham, kelajakda bizni funksiyamizni ishlatadigan boshqa dasturchilar uchun ham juda foydali bo'ladi. Quyidagi funksiyaning 2-qatorda biz funksiya haqida ma'lumot berdik. Bu qator docstring deyiladi. Murakkab funksiyalar uchun docstringni bir necha qatorga bo'lib yozishingiz mumkin

def salom_ber(ism):
    """Fodyalanuvchi ismini qabul qilib, 
        unga salom beruvchi funksiya"""
    print(f"Assalomu alaykum, hurmatli {ism.title()}!")

Xo'sh, bu ma'lumot qachon va qayerda ko'rsatiladi? Dastur yozish jarayonida funksiya nomini yozishingiz bilan, docstring ko'rsatiladi:

Docstringni konsolga chiqarish uchun print(funksiya_nomi.__doc__) deb ham yozishimiz mumkin:

print(salom_ber.__doc__)

FUNKSIYAGA BIR NECHA BOR MUROJAT QILISH

Funksiya yaratishning asl maqsadlaridan biri, biz unga qayta-qayta, yangi qiymatlar bilan murojat qilishimiz mumkin. 

salom_ber('hasan')
salom_ber('olim')

Natija:

Assalomu alaykum, hurmatli Hasan!

Assalomu alaykum, hurmatli Olim!

ARGUMENT VA PARAMETER

Funksiya yaratishda, qavs ichida berilgan, funksiya to'g'ri ishlashi uchun uzatiladigan qiymat parameter deb ataladi. Yuqoridagi misolda ism bu salom_ber funksiyasining parametri.

Foydalanuvchi funksiyaga murojat qilishda funksiyaga uzatgan qiymat esa argument deb ataladi. salom_ber('hasan') kodida 'hasan' bu argument.

Ba'zi manbalarda yoki darslarda argument va parametr so'zlari almashtirib ishlatilishi ham kuzatiladi.

FUNKSIYAGA BIR NECHTA ARGUMENT UZATISH

Shunday funksiyalar bor, bir emas bir nechta parameter talab qilishi mumkin, foydalanuvchi esa o'z navbatida bir nechta argumentlar taqdim qilishi kerak. Funksiyaga argument uzatishning bir necha usuli bor, keling ular bilan birma bir tanishamiz.

TO'G'RI TARTIBDA UZATISH

Bu usulda, funksiya parametrlari qaysi tartibda yozilgan bo'lsa, argumentlar ham aynan shu ketma-ketlikda uzatilishi kerak. Keling bitta misol ko'ramiz. Quyidagi funksiya foydalanuvchining ismi va familiyasini parametr sifatida qabul qilib, ularni jamlab xabar chiqaradi.

def toliq_ism(ism, familiya):
    """Foydalanuvchi ism va familiyasini jamlab chiqaruvchi funksiya"""
    print(f"Foydalanuvchi ismi: {ism.title()}\n"
          f"Foydalanuvchi familiyasi: {familiya.title()}")

Yuqoridagi funksiya to'g'ri natija chiqarishi uchun argumentlarni ism va familiya ketma-ketligida kiritishimiz lozim.

toliq_ism('olim','hakimov')

Natija:

Foydalanuvchi ismi: Olim

Foydalanuvchi familiyasi: Hakimov

Agar argumentlarni noto'g'ri ketma-ketlikda bersak, natija ham biz kutganday chiqmaydi:

toliq_ism('hakimov','olim')

Natija:

Foydalanuvchi ismi: Hakimov

Foydalanuvchi familiyasi: Olim

Ko'p xolatlarda esa, argumentlarni noto'g'ri tartibda uzatish xatolikka ham olib kelishi mumkin.

def yosh_hisobla(ism, tugilgan_yil):
    """Foydalanuvchi yoshini hisoblaydigan dastur"""
    print(f"{ism.title()} {2020-tugilgan_yil} yoshda")
yosh_hisobla('olim', 1997)

Natija: Olim 23 yoshda

yosh_hisobla(1997, 'olim')

Natija: AttributeError: 'int' object has no attribute 'title'

KALIT SO'Z BILAN UZATISH

Yuqoridagi kabi holatlarning oldini olish uchun argumentlarni parametr nomi bilan qo'shib uzatishimiz mumkin. Buning uchun funksiyaga o'zgartirish kiritish talab qilinmaydi.

yosh_hisobla(tugilgan_yil=1997, ism='olim')

Natija: Olim 23 yoshda

Yuoqirdagi misolda funksiyani chaqirishda biz parametrlar ketma-ketligiga rioya qilmagan bo'lsakda, argumentlarni parametr_nomi=qiymat ko'rinishida yozganimiz sababli funksiya to'g'ri ishladi.

Huddi shu kabi yuqoridagi toliq_ism funksiyasiga murojat qilishimiz mumkin:

toliq_ism(familiya='hakimov',ism='olim')

Natija:

Foydalanuvchi ismi: Olim

Foydalanuvchi familiyasi: Hakimov

Kalit so'z usulidan foydalanganda parametr nomi to'g'ri yozilganiga ahamiyat bering.

STANDART QIYMAT

Funksiya yaratishda, istalgan parametr uchun standart qiymat ko'rsatib ketishimiz mumkin. Agar foydalanuvchi shu parametr uchun qiymat (argument) kiritmasa, funksiya bajarilishi jarayonida standart qiymat ishlatiladi. Standart qiymatni funksiya yaratish vaqtidaparametr = qiymat ko'rinishida beriladi.

def yosh_hisobla(tugilgan_yil, joriy_yil=2020): # joriy yil uchun st.qiymat 2020
    """Foydalanuvchi tug'ilgan yilidan uning yoshini hisoblaydi"""
    print(f"Siz {joriy_yil-tugilgan_yil} yoshdasiz")

Yuqoridagi misolda biz joriy_yil parametriga 2020 standart qiymatini berib ketdik.

Funksiya yaratishda, standart qiymatga ega parametrlar doim oxirida yozilishi kerak. Aks holda xatolik yuzaga keladi.

Keling avval funksiyani ikkala argument bilan chaqiramiz:

yosh_hisobla(1995,2020)

Natija: Siz 25 yoshdasiz

Endi esa faqat bitta argument (tugilgan_yil) bilan chaqiramiz:

yosh_hisobla(1993)

Natija: Siz 27 yoshdasiz

Bu safar foydalanuvchi joriy_yil ni kiritmagani sababli, standart qiymat, 2020 ishlatildi.

FUNKSIYAGA MUROJAT QILISHDA XATOLIKLAR

Funksiyalarga murojat qilishda turli xatoliklarga yo'l qo'shimiz tabiiy. Bunday holatlarda Python qaytargan xatoni sinchiklab o'qib, xato qayerdaligini topishimiz va uni to'g'rilashimiz zarur. Quyida men avvalroq yaratgan funksiyalarimizni xato usullar bilan chaqiraman. Xato nimada ekanini topa olasizmi?

def yosh_hisobla(tugilgan_yil, joriy_yil=2020):
    """Foydalanuvchi tug'ilgan yilidan uning yoshini hisoblaydi"""
    print(f"Siz {joriy_yil-tugilgan_yil} yoshdasiz")
    
tyil = input("Tug'ilgan yilingizni kiriting: ")
yosh_hisobla(tyil)

Natija: TypeError: unsupported operand type(s) for -: 'int' and 'str'

def yosh_hisobla(tugilgan_yil, joriy_yil):
    """Foydalanuvchi tug'ilgan yilidan uning yoshini hisoblaydi"""
    print(f"Siz {joriy_yil-tugilgan_yil} yoshdasiz")

yosh_hisobla(1993)

Natija: TypeError: yosh_hisobla() missing 1 required positional argument: 'joriy_yil'

def salom_ber():
    """Salom beruvchi funksiya"""
    print("Assalomu alaykum!")

salom_ber('hasan')

Natija: TypeError: salom_ber() takes 0 positional arguments but 1 was given

def toliq_ism(ism, familiya):
    """Foydalanuvchi ism va familiyasini jamlab chiqaruvchi funksiya"""
    print(f"Foydalanuvchi ismi: {ism.title()}\n"
          f"Foydalanuvchi familiyasi: {familiya.title()}")
 
 toliq_ism('olim hakimov')

Natija: TypeError: toliq_ism() missing 1 required positional argument: 'familiya'

AMALIYOT

  1. Foydalanuvchi ismi va yoshini so'rab, uning tug'ilgan yilini hisoblaydigan funksiya yozing.

  2. Foydalanuvchidan son olib, uning kvadrati va kubini konsolga chiqaruvchi funksiya yozing.

  3. Foydalanuvchidan son olib, son juft yoki toqligini konsolga chiqaruvchi funksiya yozing.

  4. Foydalanuvchidan ikkita son olib, ulardan kattasini konsolga chiqaruvchi funksiya yozing. Agar sonlar teng bo'lsa "Sonlar teng" degan xabarni chiqaring.

  5. Foydalanuvchidan x va y sonlarini olib, xyx^yni konsolga chiqaruvchi funksiya yozing.

  6. Yuqoridagi funksiyada y uchun 2 standart qiymatini bering.

  7. Foydalanuvchidan son qabul qilib, sonni 2 dan 10 gacha bo'lgan sonlarga qoldiqsiz bo'linishini tekshiruvchi funksiya yozing. Natijalarni konsolga chiqaring.

JAVOBLAR

GitHub

Repl.it

Previous#18 WHILE, RO'YXATLAR VA LUG'ATLARNext#20 QIYMAT QAYTARUVCHI FUNKSIYA

Last updated