#35 XATOLAR BILAN ISHLASH

Xatolarni jilovlashni o'rganamiz.

EXCEPTIONS

Avvalgi darslarimizning birida biz "Run time error" xatoliklari bilan tanishgan edik. Bunday xatolar dastur bajarish jarayonida kelib chiqadi va dasturning ishlashini to'xtatadi. Sintaks xatolikdan farqli ravishda Python bunday xatolarni dasturni bajarishdan avval aniqlay olmaydi.

Ushbu darsimizda qanday qilib mana shunday xatoliklarni jilovlashni o'rganamiz. Maqsadimiz xatolik yuz berganda dastur to'xtab qolishining oldini olish. Gap shundaki, dastur davomida xato yuz berganda Python maxsus exception (istisno) obyektini yaratadi. Agar bu obyekt "tutib" olinmasa, dastur bajarilishdan to'xtaydi.

try-except

Istisno obyektlarni tutib olish uchun Pythonda maxsus try-except operatorlari bor. Bu operatorlar quyidagicha ishlaydi, try operatori badanida bajarish kerak bo'lgan kod yoziladi, except operatori badanida esa xatolik yuz berganda bajarilishi kerak bo'lgan kod yoziladi. Ya'ni dasturimiz to'xtab qolmasdan bajarilaveradi.

Tushunarli bo'lishi uchun quyidagi misolni ko'ramiz.

yosh = input("Yoshingizni kiriting: ")
yosh = int(yosh)
print(f"Siz {2021-yosh} yilda tug'ilgansiz")

Yuqoridagi misolning 1-qatorida biz foydalanuvchidan yoshini kiritishni so'rayabmiz. Navbatdagi qatorda esa foydalanuvchi kiritgan qiymatni int() yordamida butun songa o'tkazayapmiz. Agar foydalanuvchi yoshini kiritganda, butun emas, o'nlik son kiritsa bu ValueError xatoligiga olib keladi, va dastur bajarilishdan to'xtaydi.

Dastur natijasi

Keling, yuqoridagi kodni try-except yordamida yozamiz:

yosh = input("Yoshingizni kiriting: ")
try:
    yosh = int(yosh)  
    print(f"Siz {2021-yosh} yilda tug'ilgansiz")  
except:
    print("Butun son kiritmadingiz")

print("Dastur Tugadi!")

Bu yerda ham dastavval foydalanuvchi yoshini so'radik. int() finksiyasini esa try badani ichida yozdik, agar foydalanuvchi to'gri qiymat kiritgan bo'lsa kodimiz foydalanuvchi tug'ilgan yilini hisoblab ko'rsatadi, exception (istisno) yuz berganda esa "Butun son kiritmadingiz" xabarini konsolga chiqaradi. Lekin dastur bajarilishdan to'xtamaydi, va try-except blokidan keyingi qatorlar ham bajarilaveradi (print("Dastur Tugadi!")). Buni quyidagi natijadan ham ko'rishimiz mumkin:

Dastur natijasi

try-except operatorining afzalliklaridan biri, foydalanuvchiga tushunarsiz xatolar o'rniga, o'zimiz istagan, tushunarliroq matnni ko'rsatishimiz mumkin. Shuningdek, kompleks tizimlarda arzimagan xatoni deb dasturimiz to'xtab qolmaydi.

try-except-else

Yuqoridagi kodimizda biz try moduli ichida xato qaytarishi mumkin bo'lgan ifodani ham (tyil = int(tyil)), xato qaytmaganda bajarilishi kerak bo'lgan ifodani ham (print(f"Siz {2021-tyil} yoshdasiz") ) birdan yozib ketayapmiz. Aslida, bunday qilishimiz to'g'ri emas.

To'g'ri usuli, bu avval xatoga tekshirish va xato yuz bermaganda bajariladigan ifodani alohida, else blokida yozish:

yosh = input("Yoshingizni kiriting: ")
try:
    yosh = int(yosh)    
except:
    print("Butun son kiritmadingiz")
else:
    print(f"Siz {2021-yosh} yilda tug'ilgansiz")

Albatta, yuqoridagi usul har doim ham qo'l kelavermaydi.

MA'LUM TURDAGI XATOLARNI USHLASH

Xatolarning turlari ko'p, except operatori yordamida esa biz aynan qaysi xatolarni ushlamoqchi ekanimizni ham ko'rsatishimiz mumkin. Misol uchun yuqoridagi misolda int() funksiyasi ValueError xatosini qaytardi. Agar biz faqatgina shu turdagi xatolarni ushlamoqchi bo'lsak, kodimizni quyidagicha o'zgartiramiz:

yosh = input("Yoshingizni kiriting: ")
try:
    yosh = int(yosh)    
except ValueError:
    print("Butun son kiritmadingiz")
else:
    print(f"Siz {2021-yosh} yilda tug'ilgansiz")

ZeroDivisionError

Ba'zi dastur davomida arifmetik amallar bajarilishi natijasida 0 ga bo'lish xatoligi (ZeroDivisionError) yuzaga kelishi mumkin. Aynan shu xatoni jilovlash uchun, except ZeroDivisionError ifodasidan foydalanamiz:

x,y=5,10
try:
   y/(x-5)
except ZeroDivisionError:
    print("0 ga bo'lib bo'lmaydi")

Natija: 0 ga bo'lib bo'lmaydi

IndexError

Bu xatolik odatda ro'yxatda mavjud bo'lmagan indeksga murojat qilishda chiqib keladi.

mevalar = ['olma','anor','anjir','uzum']
try:
    print(mevalar[7])
except IndexError:
    print(f"Ro'yxatda {len(mevalar)} ta meva bor xolos")

Natija: Ro'yxatda 4 ta meva bor xolos

KeyError

Bu xatolik lug'atda mavjud bo'lmagan kalitga murojat qilishda kelib chiqadi:

user = {"username":"sariqdev",
        "status":"admin",
        "email":"[e-mail]",
        "phone":"99897123456"}

key="tel"
try:
    print(f'Foydalanuvchi: {user[key]}')
except KeyError:
    print("Bunday kalit mavjud emas")

Natija: Bunday kalit mavjud emas

FileNotFoundError

Avvalgi darsimizda fayllar bilan ishlashni o'rgangan edik. Fayllarni biz o'qish (open(filename,'r')) yoki yozish (open(filename,'w')) uchun ochishimiz mumkin. Agar faylga ma'lumot yozish uchun ochishda, mavjud bo'lmagan faylga murojat qilsak, Python yangi fayl yaratadi. Lekin, faylni o'qish uchun ochishda fayl nomini xato yozsak, yoki mavjud bo'lmagan faylni ochmoqchi bo'lsak FileNotFoundError (fayl topilmadi) xatoligi yuzaga keladi.

filename = "data.txt" # bunday fayl mavjud emas
with open(filename) as f:
    text = f.read()

Natija: FileNotFoundError: [Errno 2] No such file or directory: 'data.txt'

Demak, bu xatolikni ham ushlab qolish uchun except FileNotFoundError ifodasidan foydalanamiz:

filename = "data.txt" # bunday fayl mavjud emas
try:
    with open(filename) as f:
        text = f.read()
except FileNotFoundError:
    print(f"Kechirasiz, {filename} fayli mavjud emas. Bosh fayl tanlang.")

Natija: Kechirasiz, data.txt fayli mavjud emas. Bosh fayl tanlang.

Pythonda bundan boshqa xatolar ham ko'p uchraydi, ularning ba'zilari 12-darsda tanishgan edik.

BIR NECHTA XATOLARNI USHLASH

try-except ketma-ketligida bir nechta except operatorlari ham bo'lishi mumkin. Ularning har biri ma'lum turdagi xatolik uchun javobgar bo'ladi:

n = input("Butun son kiriting: ")
try:
    n = int(n)
    x=20/n
except ValueError: # agar foydalanuvchi butun son kiritmasa
    print("Butun son kiritmadingiz")
except ZeroDivisionError: # agar foydalanuvchi 0 kiritsa
    print("0 ga bo'lib bo'lmaydi")
else:
print(f"x={x}")

XATOLARNI KO'RSATMAY O'TISH

Yuqoridagi misollarda kodimiz xato qaytarganda, dasturimiz foydalanuvchiga qandaydur ma'lumotni ko'rsatayapti:

import json
files = ['talaba1.json','talaba2.json','talaba3.json','talaba4.json']
for filename in files:
    try:
        with open(filename) as f:
            talaba = json.load(f)        
    except FileNotFoundError:
        print(f"{filename} mavjud emas")
    else:
        print(talaba['ism'])
        # fayl ustida turli amallar 

Natija

Hech qanday ma'lumot ko'rsatmay, dasturni davom etish uchun pass operatoridan foydalanamiz. Odatda pass operatoridan funksiyalar yoki operatorlarning badanini "to'ldirib" ketish uchun ishlatiladi. Ya'ni, agar biz except operatorini yozsagu, uning badanida hech narsa bajarilishini istmasak, pass operatorini ishlatamiz.

import json
files = ['talaba1.json','talaba2.json','talaba3.json','talaba4.json']
for filename in files:
    try:
        with open(filename) as f:
            talaba = json.load(f)        
    except FileNotFoundError:
        pass
    else:
        print(talaba['ism'])

XATOLARNING OLDINI OLISH

Yuqorida biz xatolar yuz berganda, ularni ushlash va dastur to'xtashining oldini olishni ko'rdik. Ya'ni, try-except ketma-ketligi xatolarning oldini olishga yordam bera olmaydi. Xatolarning oldini olish uchun if-else va while tsikllaridan foydalanganimiz afzal.

Mavu boshidagi misolimizga qaytsak. Biz foydalanuvchi yoshini so'radik, va foydalanuvchi butun son kiritmagani sababli dasturni to'xtatdik. Aslida, while tsikli yordamida toki foydalanuvchi to'g'ri qiymat kritgunga qadar uning yoshini qayta-qayta talab qilishimiz mumkin:

while True:
    yosh = input("Yoshingizni kiriting: ")
    if yosh.isdigit():
        yosh = int(yosh)
        break        

print(f"Siz {2021-yosh} yilda tug'ilgansiz")

Natija

Albatta yuqordagi usul barcha xatolar uchun ishlamaydi. Shunday xatolar bo'lishi mumkinki, biz ularni oldindan ko'ra olmasligimiz yoki, oldindan to'g'rila olmasligimiz, yoki xato foydalanuvchiga bog'liq bo'lmasligi mumkin. Shunday holatlarda, try-except operatorlari bizning xaloskorimiz bo'ladi.

KODLAR

GitHub - anvarnarz/python-darslar: Dasturlash asoslari darslariGitHub